ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΕΛΛΕΙΜΜΑΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ ΚΑΙ ΥΠΕΡΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ-ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥΣ

Ο όρος ‘διαταραχή ελλειμματικής προσοχής / υπερκινητικότητα’ (ΔΕΠ-Υ) αναφέρεται σε παιδιά και ενήλικες, που αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες σε σημαντικούς τομείς της ζωής τους, όπως στις διαπροσωπικές σχέσεις, στο σχολείο, στην εργασία και στην οικογένεια, εξαιτίας υπερβολικής κινητικής δραστηριότητας και προβλημάτων στον έλεγχο της προσοχής και των παρορμήσεων. Τα παιδιά με ΔΕΠΥ δυσκολεύονται να ανταποκριθούν σε καταστάσεις στις οποίες τα περισσότεροι από τους συνομηλίκους τα καταφέρνουν πολύ εύκολα. Διαφέρουν από τα περισσότερα παιδιά του ίδιου αναπτυξιακού επιπέδου ως προς την ικανότητα:

1) να εστιάσουν την προσοχή τους
2) να ελέγξουν τις παρορμήσεις τους
3) να ελέγξουν την κινητικότητά τους

Υπάρχουν τρεις κατηγορίες ΔΕΠ – Υ: α. με κύριο χαρακτηριστικό την έλλειψη προσοχής β. με κύριο χαρακτηριστικό την υπερκινητικότητα και παρορμητικότητα ή γ. σε συνδυασμό των παραπάνω.

Είναι μια αρκετά συχνή αναπτυξιακή διαταραχή: ανέρχεται σε ποσοστό 3–5% στα παιδιά, με επικράτηση και εδώ των αγοριών, δηλαδή σε μια τάξη 30 παιδιών, τουλάχιστον 1 παιδί παρουσιάζει ΔΕΠΥ.

Πρόκειται για χρόνια διαταραχή, καθώς 30% ~ 70% των παιδιών με ΔΕΠΥ συνεχίζουν να παρουσιάζουν δυσκολίες και ως ενήλικες.

Η αιτιολογία της διαταραχής παραμένει άγνωστη αλλά οι μέχρι τώρα έρευνες επικεντρώνονται σε ντοπαμινεργικές και νοραδρενεργικές οδούς στον εγκέφαλο, κάτι που επιβεβαιώνεται και από τη σύγχρονη φαρμακευτική θεραπεία της ΔΕΠΥ. Παρολαυτά δεν αμφισβητεί κανείς τον πιθανό ρόλο γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων, όπως προωρότητα, έκθεση σε τοξικές ουσίες (αλκοόλ, κάπνισμα, μόλυβδος) ή λοιμώξεις (πχ εγκεφαλίτιδα), οι οποίοι παίζουν μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη ενός παιδιοού με ΔΕΠΥ, καθώς και στην ανταπόκρισή του στη θεραπεία, είτε αυτή είναι ψυχολογική-θεραπεία συμπεριφοράς, είτε φαρμακευτική.

Τα συμπτώματα εμφανίζονται νωρίς στη ζωή του παιδιού, αλλά η διάγνωση δεν μπορεί να γίνει με ακρίβεια και εγκυρότητα πριν τα 6-7 χρόνια. Η διάγνωση γίνεται από τον ειδικό, οι γονείς όμως και οι δάσκαλοι θα πρέπει να ανησυχήσουν και να ζητήσουν αναπτυξιολογική εκτίμηση, όταν το παιδί τους εμφανίζει συστηματικά  κάποια από τα παρακάτω συμπτώματα.

• έχει δυσκολία προσοχής σε λεπτομέρειες και κάνει λάθη απροσεξίας
• δυσκολεύεται να διατηρήσει την προσοχή του
• δείχνει σαν να μην ακούει
• δυσκολεύεται να παρακολουθήσει οδηγίες
• δυσκολεύεται στην οργάνωση χώρου και χρόνου
• αποφεύγει ή δεν του αρέσει οτιδήποτε απαιτεί παρατεταμένη πνευματική προσπάθεια
• χάνει πράγματα
• διασπάται η προσοχή του εύκολα
• ξεχνάει καθημερινά πράγματα
• παίζει με τα χέρια, κουνάει τα πόδια, κουνιέται στο κάθισμα
• δυσκολεύεται να μείνει καθιστό
• τρέχει ή σκαρφαλώνει όλη την  ώρα
• δυσκολεύεται να αφοσιωθεί ήσυχα σε μια δραστηριότητα
• φλυαρεί υπερβολικά
• απαντά χωρίς να περιμένει να ολοκληρωθεί η ερώτηση
• δυσκολεύεται να περιμένει τη σειρά του και γενικότερα να περιμένει
• διακόπτει τους άλλους όταν μιλάνε, ενοχλεί με την παρουσία του.

Συχνά η ΔΕΠΥ συνυπάρχει με άλλες διαταραχές, όπως: διαταραχές αυτιστικού φάσματος, χρόνιες αγχώδεις διαταραχές, μείζονα κατάθλιψη, μαθησιακές δυσκολίες, εναντιωτική/προκλητική διαταραχή, σοβαρή διαταραχή διαγωγής, αντικοινωνική και παραπτωματική συμπεριφορά

Εξάλλου, τα παιδιά με ΔΕΠΥ απογοητεύουν δασκάλους, γονείς και συμμαθητές. Συχνά βιώνουν απόρριψη, συναισθηματικά προβλήματα, χαμηλή αυτοεκτίμηση, απόσυρση, που μπορεί να οδηγήσουν σε διαταραχές διαγωγής.

Η αξιολόγηση του παιδιού με ΔΕΠΥ περιλαμβάνει τη χρήση των αναπτυξιακών τεστ για  αναγνώριση των συγκεκριμένων δυσκολιών αλλά και των δυνατών σημείων του παιδιού, καθώς και άλλων μαθησιακών δυσκολιών και βιολογικών, ψυχολογικών, κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων, που συχνά συνυπάρχουν,αλληλεπιδρούν και προκαλούν προβλήματα στο παιδί.

1. Συνέντευξη  με το παιδί και τους γονείς
2. Ερωτηματολόγια αξιολόγησης της συμπεριφοράς προς γονείς και δασκάλους.
3. Ψυχομετρικές δοκιμασίες.
4. Αξιολόγηση λόγου και μαθησιακών δεξιοτήτων.
5. Νευρολογική εξέταση.
6. Άλλες ιατρικές εξετάσεις (για την αξιολόγηση της γενικής υγείας του παιδιού).

Η αποτελεσματική αξιολόγηση στηρίζεται στη δημιουργία και διατήρηση στενής σχέσης συνεργασίας μεταξύ γονέων και δασκάλων. Έτσι θα μπορέσουν να δοθούν κατευθυντήριες γραμμές και οδηγίες για να μην διαταραχθεί η σχολική επιτυχία και συμπεριφορά και κυρίως να προασπιστεί η ποιότητα ζωής του παιδιού και της οικογένειας.

Στην οικογένεια προτείνονται τα εξής:

• Να θέτει ο ίδιος  βραχυπρόθεσμους και μακροπρόθεσμους στόχους στη σχολική εργασία του (πού θα μου χρειαστούν όλα αυτά; = οργάνωση της γραπτής έκφρασης ή οργάνωση της σκέψης).
• Να προσπαθούμε ο χώρος μελέτης να είναι χωρίς παρεμβολές.
• Να ασχολείται με την άθληση, που προάγει την αυτοσυγκέντρωση.
• Να κρατά ημερολόγιο σημαντικών ημερών.
• Να γράφει το χρονοδιάγραμμα της επόμενης ημέρας.
• Να λύνει σταυρόλεξα.
• Διάσπαση εργασιών σε μικρότερες και απλούστερες.
• Ιδιαίτερα χρήσιμες είναι  ασκήσεις για διάκριση και κατηγοριοποίηση μερών του λόγου, παρατήρηση των αλλαγών ανάλογα με την κλήση.
• Καλό είναι να προηγείται σιωπηρή ανάγνωση πριν τη φωναχτή.
• Τέλος, στην προφορική ανάγνωση θα  βελτιωθεί αν έχει το χρόνο να διαβάσει πιο ήρεμα, χωρίς πίεση.
• Μετά την ανάγνωση και κατανόηση του κειμένου, είναι καλό να κρατά σημειώσεις στο περιθώριο της σελίδας και να επισημαίνει τα βασικά σημεία.
• Αυτοέλεγχος, αυτοαξιολόγηση.
• Φίλος που θα τον βοηθήσει οργάνωση των μαθητών σε ομάδες.
• Στην απογευματινή μελέτη να κάνει  συχνά διαλείμματα με εναλλαγή δραστηριοτήτων.
• Να εναλλάσσονται κινητικές και στατικές δραστηριότητες για εκτόνωση της κούρασης ή της έντασης που νιώθει (Αποφύγετε την απότομη μετάβαση από το παιχνίδι στην μελέτη, και ενθαρρύνετε το παιδί να εμπλακεί σε κάποια ενδιάμεση δραστηριότητα όπως: τάϊσμα κατοικίδιου, δουλειές σπιτιού).
• Βοηθήστε το παιδί σας να ξεκινήσει την μελέτη και μετά απομακρυνθείτε. Δείξτε του το σωστό δρόμο για την επίλυση των εργασιών διαβάζοντας μαζί του μόνο τις οδηγίες και δίνοντας του συμβουλές στο πως θα δουλέψει.

Για την επιτυχή εκπαίδευση των παιδιών με ΔΕΠΥ,

• Ο δάσκαλος πρέπει να λειτουργεί ως διαμεσολαβητής μεταξύ περιβάλλοντος μάθησης - καθηκόντων και του παιδιού.
• Η επιτυχής εκπαίδευση απαιτεί δημιουργία συνθηκών στο περιβάλλον που διευκολύνουν το μαθητή να αξιοποιήσει στο μέγιστο τις δυνατότητες του στις δραστηριότητες μάθησης. Ταυτόχρονα η επιτυχής εκπαίδευση ελαχιστοποιεί τις δυσκολίες του.
• Θυμηθείτε πως τα παιδιά με ΔΕΠΥ μαθαίνουν, συνήθως, πιο εύκολα όταν εμπλέκονται σε παιχνίδι ρόλων ή δραστηριότητες που στηρίζονται στην αφή και στην κιναισθητική.
• Στόχοι της επιτυχημένης εκπαίδευσης εξάλλου είναι η  ενίσχυση των δυνατοτήτων, κατάκτηση βασικών δεξιοτήτων, διατήρηση της αυτοεκτίμησης, ενίσχυση της κοινωνικότητας, προφύλαξη των άλλων παιδιών ώστε να μην παραμεληθούν.

Ειδικότερα, για το θέμα ενίσχυσης της συγκέντρωσης και προσοχής μέσα στην τάξη, προτείνονται τα εξής:

• Επιβραβεύουμε συχνά θετικές συμπεριφορές πριν προκύψουν προβλήματα
• Βάζουμε το παιδί να καθίσει κοντά στον δάσκαλο, κοντά σε έναν καλό μαθητή, μακριά από παράθυρο ή πόρτα και να κοιτά προς τον πίνακα.
• Απομακρύνουμε από το θρανίο αντικείμενα που διασπούν την προσοχή (αφού πρώτα έχουμε ζητήσει από την ίδια να το κάνει)
• Αυξάνουμε τις αποστάσεις μεταξύ των θρανίων
• Του μαθαίνουμε να χρησιμοποιεί ρολόι-ημερολόγιο
• Εξετάζουμε συχνά αν έγιναν αντιληπτές οι οδηγίες και αν καταγράφησαν οι ασκήσεις της επόμενης ημέρας
• Έγχρωμοι φάκελοι για κάθε μάθημα
• Απλοποιούμε τις οδηγίες, τις επιλογές και τον προγραμματισμό
• Δίνουμε περισσότερο χρόνο (15’’) για απάντηση πριν προχωρήσουμε στον επόμενο μαθητή
• Εξαλείψτε ή μειώσετε τη συχνότητα των χρονομετρούμενων διαγωνισμάτων
• Δείχνουμε πώς να διορθώνει τα λάθη του
• Δίνουμε ευκαιρίες για διαλείμματα από καθιστικές εργασίες
• Χρησιμοποιούμε επιθυμητές δραστηριότητες ως επιβράβευση λιγότερο επιθυμητών δραστηριοτήτων
• Όταν διαπιστώνουμε ότι πρόκειται να διασπαστεί η προσοχή του από την εργασία της, της απευθύνουμε κάποια ερώτηση σχετικά με το θέμα
• Πλησιάζουμε το παιδί όταν θέλουμε να του απευθύνουμε τον λόγο
• Ατομικά με τον ίδιο, εντοπίζουμε προβληματικές συμπεριφορές και τρόπους βελτίωσης. Καταρτίζουμε ένα πρόγραμμα βελτίωσης όπου ανταμείβουμε (π.χ. με αυτοκόλλητα) κάθε θετική συμπεριφορά
• Εντοπίζουμε τις λέξεις κλειδιά στις οδηγίες
• Χρησιμοποιούμε μικρές ομάδες εργασίας-«σύντροφος μελέτης»
• Προσπαθούμε να μην υπάρχει πολύς θόρυβος μέσα στην τάξη
• Κατά την ανάγνωση, μαγνητοφωνούμε και έπειτα τον καλούμε να εντοπίσει τα λάθη του
• Δίνουμε ερωτήσεις κατανόησης πριν από την ανάγνωση
• Δείχνουμε πώς να υπογραμμίζει και να κρατά σημειώσεις καθώς διαβάζει
• Δώστε χρόνο για «σιωπιηλή» ανάγνωση
• Δίνουμε πρώτα έμφαση στο περιεχόμενο και μετά στην ορθογραφία
• Συντάσσουμε έναν κατάλογο των σημείων που πρέπει να προσέχει όταν γράφει και του ζητάμε να τον χρησιμοποιήσει στο τέλος για να ελέγξει ο ίδιος το γραπτό του.
• Λίστα ελέγχου συχνών λαθών
• Ζητάμε να διαβάσει ένα πρόβλημα δύο φορές πριν προσπαθήσει να το λύσει. Κατά τη λύση, του δείχνουμε πώς να εντοπίσει λέξεις κλειδιά και πώς να διατυπώνει βασικές ερωτήσεις (π.χ. δεδομένα, ζητούμενα, απαιτούμενες πράξεις)
• Χρησιμοποιείστε τη σύγχρονη τεχνολογία (Η/Υ, διαφάνεις κτλ για να γίνει το μάθημα πιο ενδιαφέρον)
• Παρακολούθηση της μελέτης στο σπίτι (συνεργασία με τους γονείς)

Δρ. Κωνσταντίνα Γκόλτσιου
ΠΑΙΔΙΑΤΡΟΣ - ΑΝΑΠΤΥΞΙΟΛΟΓΟΣ
Εξειδικευθείσα εις Imperial College London 

Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών
http://www.gkoltsiou.gr