ΒΡΕΦΟΣ: Πώς μαθαίνει;

Όλα όσα συμβαίνουν κατα τη διάρκεια ανάπτυξης ενός βρέφους και θέλουμε να γνωρίζουμε.

Πώς μαθαίνει; Γιατί αλλάζει συχνά διάθεση; Πρέπει να αφήνουμε το μωρό μας να βάζει τα παιχνίδια του στο στόμα; Χρειάζεται φροντίδα μόνο από τη μαμά; Ποιά ερεθίσματα ενισχύουν την ανάπτυξή του; Τί σκέφτεται; Πώς πρέπει να του συμπεριφερόμαστε; και άλλα πολλά...

Η ΘΕΜΕΛΙΩΔΗΣ ΠΡΟΥΠΟΘΕΣΗ
Το μεταιχμιακό σύστημα είναι υπεύθυνο για το συναίσθημα στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Βρίσκεται στην βάση του εγκεφάλου και συνδέεται, «ποτίζει» όλες τις ανώτερες περιοχές του εγκεφάλου, όπως τον ινιακό και τον μετωπιαίο λοβό, τις υπεύθυνες για την σκέψη και την γνωσιακή λειτουργία.
Το συναίσθημα στην ανάπτυξη του βρέφους παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη των ανώτερων λειτουργιών του εγκεφάλου, προηγείται κάθε ανάπτυξης δεξιότητας. Απαραίτητη προυπόθεση για ένα βρέφος να μάθει – αλλά και για ένα μεγαλύτερο παιδί – είναι το μεταιχμιακό σύστημα να δίνει μηνύματα ηρεμίας και όχι κατάσταση επείγοντος : για να είναι ελεύθερος ο εγκέφαλος του μωρού να μάθει, θα πρέπει αυτό να είναι απαλλαγμένο από οποιοδήποτε σημαντικό άγχος, πόνο, πείνα, κατάσταση στρες κόκκινου συναγερμού. Η υπερβολική έκκριση κορτιζόλης και αδρεναλίνης στον βρεφικό οργανισμό οδηγεί σε κλείσιμο πορτών και τοιχών. Το βρέφος ταμπουρώνεται στον εαυτό του για επιβίωση. Άρα ένα βρέφος για να αναπτυχθεί μέγιστα ψυχοκινητικά χρειάζεται ένα περιβάλλον σταθερότητας, φροντίδας, αγάπης, συναισθηματικής ασφάλειας, έγκαιρης και κατάλληλης απόκρισης στις εκάστοτε ανάγκες του. 

ΠΑΓΙΩΣΗ ΒΑΣΙΚΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ
Τα βρέφη τείνουν στους πρώτους μήνες της ζωής, οπότε και δεν ξεχωρίζουν τον εαυτό τους από την μητέρα τους και βιώνουν τον εαυτό τους μέσα σε δυάδα, να καθρεφτίζουν την βασική της συναισθηματική κατάσταση και διάθεση. Κάθε βρέφος έχει βέβαια και τα δικά του ιδιοσυγκρασικά χαρακτηριστικά, ωστόσο η επίδραση του περιβάλλοντος είναι επίσης καθοριστική για την παγίωση μιας βασικής θετικής ή αρνητικής συναισθηματικής κατάστασης. Ένα περιβάλλον που δίνει κυρίαρχα ερεθίσματα στο βρέφος κατάθλιψης, άγχους, έντασης, επίκρισης, συναισθηματικής φόρτισης ή μη κατάλληλης απόκρισης στις εκάστοτε ανάγκες του τείνει να του παγιώσει μια βασική αρνητική συναισθηματική κατάσταση: το βρέφος είναι μέσα στην ημέρα συχνά ανήσυχο ή αποσυρμένο ή κλαίει. Με άλλα λόγια, γονείς που στοχεύουν σε ένα βρέφος με ήρεμο και θετικό μεταιχμιακό σύστημα πετυχαίνουν δύο πράγματα: αυξάνουν την ικανότητά του να μαθαίνει, αλλά και ρυθμίζουν την συναισθηματική κατάσταση του παιδιού τους για μια ζωή.

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΒΡΕΦΟΥΣ ΜΕ ΤΗ ΜΗΤΕΡΑ ΤΟΥ
Από τις πρώτες εβδομάδες της ζωής, το βρέφος μαθαίνει τον κόσμο μέσα από τα μάτια της μητέρας του και των άλλων κύριων φροντιστών του. Η αλληλεπίδραση υπάρχει από τις πρώτες ημέρες, σε στιγμές που το νεογέννητο είναι σε κατάσταση ήρεμης εγρήγορσης, και αυξάνεται ολοένα βδομάδα με την βδομάδα. Το μωρό μαθαίνει κατά τους πρώτους μήνες κυρίαρχα μέσα από τις μικρές συνομιλίες με ανθρώπινα πρόσωπα, και όχι τόσο από άψυχα παιχνίδια. Κάνουμε μπροστά του έναν ήχο ή μια γκριμάτσα του προσώπου ή χαμογελάμε και περιμένουμε την απόκρισή του, εκείνο αποκρίνεται με μια υποψία χαμόγελου ή με μια έξαψη στα μάτια ή με έναν ήχο, εμείς απαντάμε επαναλαμβάνοντας την απόκρισή του. Στην διαδικασία αυτή είναι σημαντικό να αφήνουμε χρόνο για απόκριση του μωρού μας και να απαντάμε αυτήν την απόκριση αντανακλώντας την. Ο μη συντονισμός της μητέρας με το βρέφος της μπορεί να αναγνωρισθεί πολύ πρώιμα και είναι σημαντικό να επισημαίνεται έγκαιρα, γιατί μπορεί να είναι σημάδι έντονου άγχους ή κατάθλιψης της μητέρας ή και βρεφικής παραμέλησης και χρήζει ψυχολογικής παρέμβασης.

ΒΡΕΦΟΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΧΡΟΝΟΥ
Πως αντιλαμβάνεται τον χρόνο ένα βρέφος, σε σύγκριση με έναν ενήλικα; Σίγουρα πολύ διαφορετικά. Το βρέφος έχει πολύ πιο γρήγορη αντίληψη του χρόνου σε σύγκριση με ενήλικα, έτσι που προλαβαίνει να βιώνει μέσα σε ένα λεπτό πολύ περισσότερα πράγματα από εκείνα που βιώνουμε εμείς. Όλοι μας έχουμε παρατηρήσει πόσο γρήγορα ένα μωρό αλλάζει διαθέσεις, εκφράσεις ή πόσο γρήγορα στρέφεται η προσοχή του από το ένα ερέθισμα στο άλλο. Πολλές φορές πράγματα βιώνονται στα βρέφη σχεδόν ταυτόχρονα (όπως όταν γελάει και κλαίει ταυτόχρονα – κλαυσίγελος – ή όταν γελάει και φοβάται μαζί). Για ένα βρέφος ένας ενήλικας είναι υπερβολικά αργό ον, σαν να ζει σε αργή κίνηση, αντίθετα με ένα παιδί. Για αυτό και τα βρέφη έλκονται τόσο πολύ και ενδιαφέρονται έντονα όταν ένα μεγαλύτερο παιδί κινείται στον χώρο τους, έχουν μάτια για να βλέπουν μόνο το παιδί σε σχέση με τον ενήλικα, γιατί εκείνο δρα και σκέφτεται πολύ πιο γρήγορα από τον ενήλικα και επομένως έχει περισσότερο ενδιαφέρον. Η μάθηση προκύπτει όταν ο ενήλικας καταφέρνει να ακολουθήσει κάθε φορά την κατεύθυνση της προσοχής του βρέφους και να εμπλουτίζει την εμπειρία του κατάλληλα, με λέξεις, ήχους, εκφράσεις.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΑΛΛΑΓΕΣ ΞΕΚΙΝΟΥΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΔΡΗ ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ
Τείνουμε να εξετάζουμε την ανάπτυξη των βρεφών σε επιμέρους τομείς (αδρή κινητικότητα, λεπτή κινητικότητα, ομιλία και επικοινωνία, κοινωνικότητα), όμως η πραγματικότητα είναι ότι η ψυχοκινητική ανάπτυξη του βρέφους είναι ένα σύνολο όπου όλα τα στοιχεία είναι άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και όπου κάθε επιμέρους τομέας επηρεάζει βαθιά την ανάπτυξη των άλλων δεξιοτήτων.
Η ψυχοκινητική ανάπτυξη δεν είναι γραμμική, δεν έχει σταθερή ταχύτητα, αλλά γίνεται σε ώσεις, σε εκρήξεις. Οι εκρήξεις αυτές ξεκινούν από την αδρή κινητικότητα, από τις κατακτήσεις του βρέφους στον αδρό κινητικό τομέα. Κατά τον πρώτο χρόνο της ζωής διακρίνονται τέσσερις φάσεις ανάπτυξης με βάση τις προόδους στην αδρή κινητικότητα:
- Από την γέννηση έως τους πρώτους μήνες της ζωής το βρέφος βρίσκεται κυρίως ανάσκελα και μαθαίνει τον κόσμο μέσα από τα ανθρώπινα πρόσωπα και την ανακάλυψη του στόματος και των χεριών του.
- Στην δεύτερη φάση, από 2 έως 7 μηνών, το βρέφος ανασηκώνεται, έτσι που βοηθείται η στερεοσκοπική του όραση, ο συντονισμός των χεριών του.
- Ακολουθεί η φάση που το βρέφος μπορεί να κάθεται ανεξάρτητα – 5 με 8 μηνών – , πράγμα που του ανοίγει τις πόρτες για έναν καινούργιο κόσμο: χειρίζεται παιχνίδια και αντικείμενα γύρω του, εξερευνά τα πόδια και το κάτω μέρος του σώματος, βλέπει τον κόσμο από «ψηλά» και αλληλεπιδρά καλύτερα με τους ανθρώπους.
- Ο πρώτος χρόνος ολοκληρώνεται με την φάση της κίνησης, που μπορεί να είναι είτε μπουσούλημα είτε βηματάκια γύρω από τα έπιπλα είτε περπάτημα είτε όλα αυτά μαζί. Τώρα το βρέφος κατευθύνεται εκεί που θέλει, δεν είναι παθητικός δέκτης αλλά διαμορφώνει ενεργά με δική του πρωτοβουλία το περιβάλλον του.

ΕΠΙΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Τα ανθρώπινα βρέφη έχουν έμφυτο το ένστικτο της επικυριαρχίας – mastery – στο περιβάλλον τους. Από τις πρώτες εβδομάδες το μωρό επιζητά τρόπους να κυριαρχήσει στα πράγματα, στα αντικείμενα γύρω του και να έλξει τους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή.

ΠΛΑΙΣΙΑ, ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΟΙΚΙΛΙΑ ΕΡΕΘΙΣΜΑΤΩΝ
Τα βρέφη μαθαίνουν με τις αισθήσεις τους. Γνωρίζουν πρόσωπα και αντικείμενα από την όσφρηση, την αφή, την γεύση, την ακοή, και μόνο τελευταία, μετά τους πρώτους μήνες, κυρίαρχα μέσω της όρασης. Τα αισθητηριακά σχήματα είναι αποτυπώματα στον βρεφικό εγκέφαλο και αναπαραστάσεις που κάνουν μέσα στα νευρωνικά τους κυκλώματα για συγκεκριμένα πράγματα και ανθρώπους. Το βρέφος προσπαθεί να συναρμολογίσει μια εικόνα στο μυαλό του με βάση επιμέρους χαρακτηριστικά. Έτσι μια κουδουνίστρα είναι για το βρέφος ένα συγκεκριμένο αντικείμενο που παράγει τον ιδιαίτερο ήχο, έχει ιδιαίτερη γεύση, υφή, αντιδρά με έναν συγκεκριμένο τρόπο όταν πετιέται κλπ.  Επίσης σημαντικό είναι να υπάρχει και ποικιλία χωροχρονικών πλαισίων όπου βιώνονται αυτά τα ερεθίσματα, όπως όταν παρουσιάζουμε ένα συγκεκριμένο παιχνίδι με διαφορετικούς τρόπους, σε διαφορετικούς συνδυασμούς με άλλα, σε διαφορετικά δωμάτια ή στην βόλτα του. Τέλος σημαντικό είναι το βρέφος να δέχεται και διαφορετικά στυλ φροντιστών, να υπάρχουν δηλαδή πέρα από την μητέρα και ο πατέρας, και αγαπημένα πρόσωπα του άμεσου περιβάλλοντος όπως αδέρφια, παππούδες, γιαγιάδες, φίλη, σταθερή και στοργική νταντά μέσα από τα οποία οι καταστάσεις και τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος βιώνονται με διαφορετικό, εμπλουτισμένο τρόπο. Η σημασία της παρουσίας εκτεταμένης οικογένειας για την ψυχοκινητική ανάπτυξη ενός παιδιού είναι μεγάλη. Από τον κάθε άνθρωπο και διαφορετική κατάσταση το βρέφος «ρουφάει» συγκεκριμένα πράγματα.

Η μάθηση στο βρέφος ξεκινάει από το στόμα και τα χέρια. Η περιοχή του εγκεφάλου που απασχολείται με το στόμα και τα χέρια είναι τεράστια, καταλαμβάνει έκταση μεγαλύτερη από την έκταση που καταλαμβάνει η περιοχή που ασχολείται με όλο το υπόλοιπο σώμα μαζί, έκταση πολλαπλάσια από εκείνη που καταλαμβάνουν τα χέρια και το στόμα στον εγκέφαλο του ενήλικα. Μια μητέρα που δεν αφήνει το βρέφος της να εξερευνά τα χέρια του βάζοντάς τα στο στόμα του ή που το αποτρέπει από το να βάζει παιχνίδια στο στόμα του δεν αφήνει το μωρό της να μάθει, με τον ίδιο τρόπο που μια μητέρα 7χρονου παιδιού δεν αφήνει το παιδί της να πάει σχολείο.

Τα βρέφη τείνουν να προσαρμόζονται στο εύρος και ποικιλία ερεθισμάτων που τους προσφέρονται, έτσι που τείνουν να ζητούν περισσότερα όταν δίνονται, λιγότερα εάν δεν δίνονται σε ένα φτωχό περιβάλλον. Είναι το σύνηθες παράπονο των γονιών έξυπνων βρεφών: «θέλει συνέχεια ερεθίσματα, δεν κοιμάται..» Σε πολλές περιπτώσεις πρόκειται για το τίμημα του έξυπνου παιδιού, αλλά πρέπει να θυμόμαστε ότι κάθε καλή επένδυση κατά τα πρώτα τρία χρόνια της ζωής αντανακλάται σε πολλαπλάσια οφέλη δεκαετίες αργότερα ή εφ’ όρου ζωής.

ΣΚΕΦΤΟΝΤΑΙ ΤΑ ΒΡΕΦΗ;
Τα βρέφη σε κάθε ηλικιακό στάδιο καταλαβαίνουν πάρα πολλά πράγματα, πολύ περισσότερα από όσο συνήθως νομίζουμε. Συνήθως υποεκτιμούμε την νοητική λειτουργία των βρεφών, και αυτό γιατί δεν έχουν ακόμα τα εκφραστικά μέσα για να εξωτερικεύσουν, να μας δείξουν τις σκέψεις και τις λογικές αλληλουχίες που κάνουν. Αυτό που βγάζουν προς τα έξω, το «φαίνεσθαι» είναι πάντα ένα βήμα πίσω από αυτό που ήδη έχουν μέσα τους.  Το παιδί 14 μηνών, ως συνήθως για την ηλικία του κατανοεί ακουστικά πολλές εντολές και φράσεις, αλλά από λεκτική έκφραση λέει 5-6 μικρές λεξούλες με νόημα, χωρίς να έχει συνδυάσει έως τώρα λέξεις μεταξύ τους.  Είναι δηλαδή έτοιμο να κάνει στο μυαλό του προτάσεις περίπου 10 μήνες πριν από την στιγμή που θα τις κάνει πραγματικά με λέξεις, δηλαδή περίπου στην ηλικία των 2 ετών.


ΕΓΚΛΩΒΙΣΜΟΣ
Η παραπάνω διαπίστωση μας οδηγεί στην επόμενη, στην «δυστυχία» του να είσαι βρέφος. Είναι γνωστές ιστορίες στην Νευρολογία ανθρώπων που έπειτα από εγκεφαλικό επεισόδιο καταδικάζονται να κλείνονται στον εαυτό τους και αδυνατούν πλέον να εκφραστούν λεκτικά ή κινητικά. Παρόλα αυτά πρόκειται για ανθρώπους που έχουν πλήρη νοητική λειτουργία, αλλά ο εγκέφαλός τους είναι εγκλωβισμένος, δεν μπορεί να επικοινωνήσει με τον έξω κόσμο, έχει χαθεί η έκφραση του μυαλού μέσα από το σώμα. Φανταστείτε λοιπόν τι δύσκολο πρέπει να είναι κάποιες στιγμές να είσαι βρέφος, πόσο συχνά κυριαρχεί η ματαίωση, η ανημποριά να δείξει αυτό που θέλει και σκέφτεται, πράγματα που θέλει το μυαλό του μωρού να κάνει αλλά δεν μπορεί γιατί τα χέρια δεν ακολουθούν, γιατί η λεκτική έκφραση ακόμα δεν υπάρχει. Εγκλωβισμένος εγκέφαλος σε ένα σώμα που ακόμα είναι αδρό, μη ελεγχόμενο, δεν τον υπακούει, που πασχίζει να το κάνει να υπακούσει. Οι πρώτοι μήνες είναι για το βρέφος ένας ατέλειωτος αγώνας να υπερνικήσει τα αντανακλαστικά νεογνικά επιβίωσης με τα οποία γεννήθηκε και να ελέγξει τις κινήσεις του σώματός του, κυρίως των χεριών του.

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ, ΕΚΝΕΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟΞΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ
Το βρέφος πολύ συχνά θέλει να κάνει πράγματα αλλά το σώμα δεν είναι ακόμα έτοιμο, εκπαιδευμένο να ακολουθήσει. Αρκετός από τον πρώτο χρόνο της ζωής περνά σε μια συνεχή κατάσταση ματαίωσης: το βρέφος θέλει με το μυαλό του να πιάσει το παιχνίδι αλλά δεν μπορεί, θέλει να σηκωθεί καθιστό αλλά δεν μπορεί, θέλει να περπατήσει αλλά δεν μπορεί. Δεν είναι λοιπόν αφύσικο που το βρέφος συχνά δείχνει εκνευρισμένο, ανήσυχο, κλαίει εύκολα με τα παιχνίδια του, θέλει την παρουσία του ενήλικα για βοήθεια και αυτό-επιβεβαίωση. Συχνά αποδίδουμε τέτοιες ανήσυχες συμπεριφορές σε έκφυση δοντιών, ή σε συνειδητή προσπάθεια του βρέφους να μας «χειριστεί». Η πραγματικότητα είναι ότι δεν «κακομαθαίνει» από την ενθάρρυνσή μας, την ανακούφιση από την παρουσία μας. Στις καθημερινές αγωνιώδεις του προσπάθειες είμαστε η μόνη άγκυρά του. Όλοι έχουμε παρατηρήσει την συχνά «τοξική», μεγάλη ενέργεια, χαρά και έξαψη που επιδεικνύει ένα βρέφος που μόλις κατάφερε να μπουσουλήσει ή να περπατήσει. Ένας καινούργιος ανοίγεται μπροστά του, έπειτα από πολύ καιρό επίμονων προσπαθειών. Η ηρεμία δεν κρατάει πολύ, γιατί ακολουθεί πάντα κάτι καινούργιο για να κατακτηθεί.

ΡΟΥΤΙΝΑ ΚΑΙ ΣΥΝΗΘΕΙΑ
Ένας βασικός τρόπος μάθησης για το βρέφος είναι η εξοικείωση και η ανανεωμένη προσοχή (habituation and renewed attention). Τα μωρά «συνηθίζουν» σε αυτό που βλέπουν συνέχεια, έτσι που σταδιακά προσέχουν ολοένα και λιγότερα επαναλαμβανόμενα, ίδια ερεθίσματα. Αντίθετα δείχνουν ανανεωμένο ενδιαφέρον και εστιάζουν ζωηρά σε καινούργια ερεθίσματα. Έτσι, αν το ίδιο παιχνίδι το δίνουμε επαναλαμβανόμενα στο μωρό, χάνει σταδιακά το ενδιαφέρον του και δεν το προσέχει στο τέλος ή στρέφει αλλού το βλέμμα του. 

ΑΜΦΙΔΡΟΜΗ ΜΙΜΗΣΗ
Η μάθηση για το βρέφος ενισχύεται κατά τις διαδικασίες μίμησης. Η μίμηση ωστόσο δεν είναι μονόδρομη, δεν μιμείται μόνο το βρέφος εμάς. Για να είναι πιο ολοκληρωμένη η εμπειρία μάθησης, η μίμηση πρέπει να είναι αμφίδρομη, δηλαδή να μιμούμαστε και εμείς αυτό που κάνει κάθε φορά το βρέφος μας, να καθρεφτίζουμε την απόκρισή του, εμπλουτίζοντάς την κάθε φορά ένα βήμα παραπάνω, με μια επιπλέον έκφραση, κίνηση ή λέξη.

ΕΝΙΣΧΥΣΗ
Μια συμπεριφορά του βρέφους μπορεί να ενισχύεται θετικά ή αρνητικά ανάλογα με τον δικό μας χειρισμό. Το βρέφος θα προτιμήσει να κάνει πράγματα για τα οποία κερδίζει κάποιο όφελος – που κυρίαρχα είναι η θετική προσοχή, η επιβράβευση από την μητέρα και τους γονείς του. Αντίθετα αντιδράσεις που δεν βρίσκουν απόκριση στους γονείς θα ατονήσουν, θα σβήσουν.
Θετική ενίσχυση – κουνάει τα δάχτυλα, χαιρόμαστε και επαναλαμβάνουμε σωστά την κίνηση, οπότε κουνάει καλύτερα τα δάχτυλα κλπ, μέχρι να μάθει να χαιρετάει.
Αρνητική ενίσχυση – κουνάει τα δάχτυλα, δεν εκτιμάται, αδιαφορία ή πίστη από τον φροντιστή ότι δεν μπορεί ακόμα να το κάνει, επομένως το κάνει πιο διστακτικά, δεν βρίσκει απόκριση, τελικά δεν το μαθαίνει.

ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ
Τα περισσότερα βρέφη ωφελούνται από την παρουσία μιας στοιχειώδους δομής μέσα στην ημέρα τους, και από την τακτική επανάληψη απλών σχημάτων ήχων, γνώριμων εκφράσεων του προσώπου, καταστάσεων, που δίνουν στο παιχνίδι σχήμα και ρουτίνα και αποτελούν άγκυρες για να πιαστεί το βρέφος και να επεκταθεί κάθε φορά σε καινούργια πράγματα.

Θυμηθείτε: η ρουτίνα είναι καλή αλλά τόσο σημαντική όσο και η εξαίρεσή της. Πάντα ελλοχεύει ο κίνδυνος της εξοικείωσης – habituation – έτσι που πέρα από μια βασική δομή πρέπει συνεχώς να ανανεώνουμε τα ερεθίσματα, να τα εμπλουτίζουμε και να τα επεκτείνουμε.

Πηγή